Overdrachtsverslaving begrijpen: wanneer de ene gewoonte de andere vervangt

Dereks verhaal: van alcohol tot suiker

Maak kennis met Derek. Na jarenlang te hebben geworsteld met alcoholverslaving, besloot hij moedig te stoppen met drinken. Hij voelde zich optimistisch, sloot zich aan bij steungroepen en zag hoe zijn alcoholvrije dagen zich opstapelden. Maar enkele maanden later merkte hij een verontrustend patroon op: hij consumeerde buitensporige hoeveelheden zoete lekkernijen: geglazuurde donuts als ontbijt, M&M's opgeborgen in zijn bureau en dagelijks een Java Chip Frappuccino op weg naar huis. Het leek erop dat hij het ene dwangmatige gedrag had ingeruild voor het andere.

Wat verklaart deze verschuiving? In wetenschappelijke termen staat dit bekend als transferverslaving. Hoewel het relatief vaak voorkomt (en neurologisch begrijpelijk) wordt wat sommigen een 'verslavingspolyglot' noemen, zijn er effectieve manieren om de cyclus te doorbreken.

Het aanpassingsvermogen van de hersenen: een tweesnijdend zwaard

Er is sprake van een overdrachtsverslaving wanneer iemand de ene verslaving overwint en vervolgens een andere verslaving adopteert. Hoewel het misschien verwarrend lijkt, is er een wetenschappelijke basis voor. De hersenen zijn geprogrammeerd om beloningen te zoeken. Stoffen als alcohol, nicotine en suiker, maar ook activiteiten zoals gokken of overmatig winkelen, veroorzaken de afgifte van dopamine – een neurotransmitter die verband houdt met plezier en beloning.

Het aanpassingsvermogen van de hersenen is indrukwekkend, maar deze plasticiteit kan averechts werken in de context van verslaving. Wanneer de hersenen gewend raken aan regelmatige dopamine-stoten door alcohol, gaan ze deze verwachten. Het verwijderen van alcohol zorgt er niet voor dat de hersenen simpelweg verder gaan; het zoekt actief naar een vervanger.

Zit vast in Lizard-modus

Dit zijn niet de hersenen die ons tegenwerken; ze proberen terug te keren naar een toestand die zij als ‘normaal’ beschouwen, ook al is die toestand door externe stoffen gevormd. Evolutionair gezien heeft het door dopamine aangedreven beloningssysteem zich ontwikkeld als een overlevingsmechanisme, dat gedrag aanmoedigt zoals het vinden van voedsel of het vormen van banden die de overleving van soorten bevorderen.

Het probleem doet zich voor wanneer dit systeem wordt gekaapt door een stof of gedrag dat niet echt nuttig is. Omdat het beloningssysteem deel uitmaakt van het primitieve, automatische brein (ook wel het ‘hagedissenbrein’ genoemd), houdt het niet altijd rekening met de rationele prefrontale cortex. Bijgevolg kan het de stof of het gedrag als essentieel beschouwen om te overleven.

De mythe van de ‘verslavende persoonlijkheid’

Het idee van een ‘verslavende persoonlijkheid’ is een misleidende simplificatie. Hoewel sommige persoonlijkheidskenmerken de gevoeligheid voor bepaald verslavend gedrag kunnen vergroten, bestaat er geen universele genetische blauwdruk voor verslaving. Het labelen van iemand met een ‘verslavende persoonlijkheid’ kan een self-fulfilling prophecy creëren, waardoor hij of zij zich voorbestemd voelt voor een verslaving.

In werkelijkheid komt het veranderen van verslaving voort uit de natuurlijke verwerking van plezier, beloning en stress door de hersenen. We hebben allemaal een ‘innerlijke hagedis’ die, wanneer hij getraind is om snelle dopamine-aanvallen te verwachten, niet stil wordt als we abrupt stoppen. Het gevolg is dat we de ene verslaving kunnen inruilen voor een andere, niet vanwege onze persoonlijkheid, maar omdat de hersenen instinctief op zoek gaan naar alternatieve manieren om onze verlangens te bevredigen en ons goed te voelen.

De hoofdschuldige: het ‘Big Monster’-concept van Allen Carr

Verslavingsspecialist Allen Carr biedt in zijn boek Easy Way To Stop Smoking een nuttig raamwerk dat toepasbaar is op alle verslavingen. Hij beschrijft verslaving als twee monsters: het ‘grote monster’ en het ‘kleine monster’. Het ‘kleine monster’ vertegenwoordigt fysieke verlangens, terwijl het ‘grote monster’ bedrieglijker is, zich in de geest bevindt en ons illusies voedt.

Dit 'grote monster' overtuigt ons ervan dat een middel of gedrag onmisbaar is – om ermee om te kunnen gaan, te vieren, te socialiseren of gewoon de dag door te komen. Het omlijst het ‘kleine monster’ als een waar genoegen of steun. Het waargenomen plezier is echter een illusie: het is slechts een tijdelijke verlichting van het ongemak dat wordt veroorzaakt door de afwezigheid van de stof of het gedrag. Carr vergelijkt het met het dragen van strakke schoenen, alleen maar ter verlichting bij het uittrekken. Het ‘grote monster’ houdt ons gevangen in een cyclus waarin ‘opluchting’ slechts een korte onderbreking is van het ongemak dat het veroorzaakt.

Het verslaan van de monsters

Als we dit proces begrijpen, blijkt dat de echte strijd tegen de misleidende tactieken van het ‘grote monster’ gaat, en niet tegen de vluchtige fysieke verlangens van het ‘kleine monster’. Het herkennen van de illusie ontneemt het ‘grote monster’ zijn macht, waardoor we de kernovertuigingen over verslaving kunnen uitdagen en veranderen. Met dit inzicht kunnen we afhankelijkheidsmythen ontkrachten en ze met vertrouwen onder ogen zien, wat vaak leidt tot een blijvende perspectiefverschuiving waarbij het zoeken naar externe hulp zijn aantrekkingskracht verliest.

Andere factoren bij transferverslavingen

Hoewel de illusie van het nodig hebben van extern genot voorop staat, kunnen andere factoren de weg van verslaving beïnvloeden:

• Onopgeloste emotionele problemen: Soms zijn onderliggende emotionele of psychologische problemen de oorzaak van verslaving. Als deze niet worden aangepakt, blijft het risico op het aannemen van nieuw verslavend gedrag hoog.
• Omgevingstriggers: Bepaalde instellingen of routines kunnen als triggers fungeren. Als iemand vroeger bijvoorbeeld dronk terwijl hij tv keek, zou hij nu te veel kunnen eten tijdens zijn favoriete programma's.
• Ontoereikend ondersteuningssysteem: Zonder sterke ondersteuning is het gemakkelijk om in nieuwe, schadelijke routines te vervallen nadat je bent gestopt met alcohol.

Bewustzijn is de sleutel

Overdrachtsverslavingen duiden niet op mislukking; ze geven aan dat de reis nog niet voltooid is. Als we ons bewust zijn van deze mogelijkheid, zijn we waakzamer en beter voorbereid om ermee om te gaan.

Soorten overdrachtsverslavingen

Transferverslavingen kunnen vele vormen aannemen. Als u ze begrijpt, bent u beter toegerust en geïnformeerd:

• Op basis van middelen: overschakelen van alcohol naar nicotine, marihuana of andere middelen. Verschillende stoffen kunnen vergelijkbare neurotransmitters stimuleren en een vergelijkbare chemische beloning bieden.
• Voedsel- en eetstoornissen: overeten, boulimia of anorexia. Voedingsmiddelen met een hoog suiker- of vetgehalte kunnen de afgifte van dopamine veroorzaken, ter vervanging van eerdere dopamine-highs.
• Dwangmatig gedrag: gokken, winkelen of obsessief internetgebruik. Deze activiteiten stimuleren het beloningssysteem van de hersenen op dezelfde manier als stoffen, waardoor een cyclus van verwachting en haast ontstaat.
• Relatie- of liefdesverslaving: springen tussen intense romantische relaties of bevestiging zoeken via verbindingen. Menselijke banden maken oxytocine (‘het liefdeshormoon’) vrij, wat zorgt voor emotionele hoogtepunten.
• Oefeningsverslaving: overtraining of angst bij het missen van trainingen. Bij lichamelijke activiteit komen endorfines vrij, wat een ongezonde obsessie kan worden als je er te veel aan doet.
• Werkverslaving: overmatig werken, het persoonlijke leven verwaarlozen. Het bereiken van doelen en het ontvangen van lof op het werk kan leiden tot dopamine-gedreven validatiezoeken.

Actie ondernemen: 7 stappen om overdrachtsverslavingen tegen te gaan

• Signalen vroegtijdig signaleren: Merk nieuwe gewoonten of verlangens op, zoals een verhoogde suikerconsumptie of overmatige schermtijd, om proactieve maatregelen te nemen.
• Zoek therapie: Professionals bieden hulpmiddelen en inzichten om onderliggende emotionele problemen aan te pakken, waardoor het risico op overdrachtsverslaving wordt verminderd.
• Neem deel aan gezonde activiteiten: neem lichaamsbeweging, meditatie en hobby's op om op gezondere manieren dopamine te leveren.
• Blijf verbonden: bouw een ondersteunende gemeenschap van vrienden, familie of groepen op voor aanmoediging en perspectief.
• Evalueer uw omgeving opnieuw: wijzig triggers; als de tv-tijd tot drinken aanleiding geeft, probeer dan te lezen of een andere activiteit.
• Omarm geduld en vriendelijkheid: Herstel kent ups en downs; vier kleine successen en wees geduldig tijdens uitdagingen.
• Blijf op de hoogte: lees, volg workshops of neem deel aan forums om meer te leren over overdrachtsverslavingen en coping-strategieën.

Aanbevolen lectuur

Deze boeken onderzoeken overdrachtsverslavingen, leggen de nadruk op op de hersenen gebaseerde mechanismen en bieden praktisch advies om los te komen:

• Nooit genoeg: de neurowetenschappen en de ervaring van verslaving door Judith Grisel
• The Unbroken Brain: een revolutionaire nieuwe manier om verslaving te begrijpen door Maia Szalavitz
• Dopamine Nation: Balans vinden in het tijdperk van verwennerij door Anna Lembke
• In het rijk van hongerige geesten: nauwe ontmoetingen met verslaving door Gabor Maté
• Rewired: een gedurfde nieuwe benadering van verslaving en herstel door Erica Spiegelman
• De gemakkelijke manier om te stoppen met roken door Allen Carr
• Het kleine boek van grote verandering: de aanpak zonder wilskracht om elke gewoonte te doorbreken door Amy Johnson

Een leven voorbij verslaving

Stoppen met alcohol is een lovenswaardige stap in de richting van gezondheid, maar waakzaamheid tegen overdrachtsverslavingen is van cruciaal belang. Door de wetenschap te begrijpen en effectieve hulpmiddelen te gebruiken, kunnen we deze reis met vertrouwen volgen.

Zoals Sherman Alexie opmerkte: 'Er zijn allerlei soorten verslaafden, denk ik. We hebben allemaal pijn. En we zoeken allemaal naar manieren om de pijn te laten verdwijnen.' Gabor Maté voegt eraan toe: "De poging om aan pijn te ontsnappen veroorzaakt meer pijn." Deze inzichten vangen de valkuil van verslaving op, maar het goede nieuws is dat we onze uitweg kunnen vinden en er sterker en veerkrachtiger uit kunnen komen.